उत्तर-आधुनिकतावाद र वर्तमान युग

(लेखक राजकुमार श्रेष्ठ नयाँ समाज (nayasamaaj.com) का सम्पादक तथा समाजवाद अध्यय प्रतिष्ठानका सदस्य हुन्)

हरेक विचार समयको विकासक्रमसँगै परिवर्तन हुन्छ भन्ने मार्क्सवादी दर्शन आफैमा पनि त्यो नियम लागु हुन्छ । मार्क्सवादले विचारधाराको क्षेत्रमा वर्तमान युगको नेतृत्व गर्न सकिरहेको छैन् । यसको कारण हो– मार्क्सवाद जुन परिवेशमा आएको थियो, त्यो परिवेश नै अहिले बदलिएको छ । समाजवादीहरुले वर्तमान युगको संश्लेषणसहित मार्क्सवादमा विकास गर्न जरुरी छ । समाजवाद मार्क्सवादका लागि होइन, मार्क्सवाद समाजवादका लागि हो । यदि समाजवादी व्यवस्थाका लागि मार्क्सवादभन्दा उच्चस्तरको अरु कुनै दर्शन आएको छ भने के समाजवादीहरुले मार्क्सवाद समातेर बस्न अनिवार्य छ ? के समाजवादीहरुका लागि समाजवादभन्दा मार्क्सवाद प्रिय हुनसक्छ ? यस्ता सवालहरुको जवाफ समाजवादले दिन सक्छ कि सक्दैन ? भन्ने प्रश्न पेचिलो बनेर देखा परेको छ ।

मार्क्सवादीहरुले अस्विकार गर्दै आएको उत्तर–आधुनिकतावाद समाजवादको बहसभित्र अब जबरजस्त प्रवेश गरेको छ र यसलाई मार्क्सवादीहरुले योभन्दा अगाडि बढ्ने हो भने पचाउन अनिवार्यजस्तै बनेको छ । यस आलेखमा उत्तर–आधुनिकतावाद किन महत्वपूर्ण विचारधारा हो ? यस दर्शनको विशेषता के हो ? कसरी यो दर्शन वर्तमान युगको विचारधाराका रुपमा देखा परिरहेको छ भन्नेबारे सामान्य चर्चा गरिएको छ । नयाँ–नयाँ चुनौतीहरुको समाधानबाट नै समाज अगाडि बढ्ने भएकाले मार्क्सवादका अगाडि चुनौतीहरु देखा पर्नु सकारात्मक नै छ । त्यसको समाधान गर्न सकिन्छ कि सकिंदैन सवाल यो हो । विशेषगरी समाजवादी वृत्तमा यसबारे गहन अध्ययन र विमर्श होस् भन्ने अपेक्षा हो ।

वर्तमान युग विज्ञान–प्रविधिको युग हो । विज्ञान–प्रविधि गणित, भाषाविज्ञान र तर्कशास्त्रमा आधारित छ । उत्तर–आधुनिक दर्शन पनि तर्क, गणित र भाषविज्ञान समेटेर आएको छ । यसमा क्वाण्टम विज्ञानको मुख्य भूमिका छ । यी विषयको संलेषणविना शास्त्रीय मार्क्सवादले वर्तमान युगलाई दिशा निर्देश गर्न संभव छैन् । यदि यसो हो भने हामी समाजवादीहरु मार्क्सवादको विकासविना कसरी अगाडि बढ्न सक्छौं ?

दोस्रो विश्वयुद्धको अन्त्यसँगै आधुनिक युगमा विकासभएको स्वतन्त्रतावादी धारा सुन्यवादमा र प्रगतिवादी/विकासवादी धारा विसंगतीवादी धारामा टुंगिएपछि उत्तर–आधुनिक युग शुरु भएको मानिन्छ । आधुनिक युगको मुख्य दुई धाराहरु अस्तित्ववाद र प्रगतिवादको मानिस अब स्वतन्त्रतापूर्वक रहन सक्छ र निरन्तर प्रगति भइरहन्छ भन्ने मान्यता थियो । अमेरिकाले जापानको नागासाकी र हिरोसिमामा आणविक वम खसालेर ध्वस्त बनायो । यसरी आधुनिक युगको यी दुई मान्यता दोस्रो विश्वयुद्धको अन्त्यसँगै समाप्त भएर उत्तर–आधुनिक युग शुरु भएको मानिन्छ ।

वर्तमान युगलाई विभिन्न नामले चिन्ने गरिएको छ । उत्तर-आधुनिक युग, भूमण्डलिकरणको युग, सूचना–प्रविधिको युग, ज्ञान/सिद्धान्तको युग, उत्तर–औधोगिक युग इत्यादि । सूचना–प्रविधिलाई मूख्य ठान्नेहरुले यस युगलाई सूचना–प्रविधिको युग भनेका छन् । ज्ञान/सिद्धान्तलाई मुख्य ठान्नेहरुले ज्ञानको युग भनेर मानेका छन् । उत्तर–औधोगिक युगबारे डेनियल बेलले “द कमिङ अफ पोष्ट इन्डस्ट्रीयल सोसाइटी” नामक पुस्तकमा व्याख्या गरेका छन् । 

वर्तमान युगको प्रमुख घटना वैज्ञानिक प्राविधिक क्रान्ति हो । वैज्ञानिक प्राविधिक क्रान्तिका कारण वर्तमान युग विगतको सम्पूर्ण युगभन्दा अलग छ । हामी यस्तो संसारमा बसिरहेका छौं, जुन विगतमा कहिल्यै थिएन । अहिलेको विज्ञान–प्रविधि ज्ञान (तर्क, गणित र भाषाशास्त्र) मा आधारित छ । अब ज्ञान, सिद्धान्त जोसँग छ, उहीँ शक्तिशाली हुन संभव भएको छ । पूर्वीय दर्शनको नीतिशास्त्रमा श्लोक छ– विद्याधनम् सर्व धनम् प्रधानम् । यो कुरा अहिले आएर यथार्थमा रुपान्तरण भएको छ । अहिले सिद्धान्त भयो भने एटमिक हतियारदेखि लिएर सम्पूर्ण वैज्ञानिक संरचना निर्माण गर्न संभव भएको छ । यसकारण पनि वैज्ञानिक समाजवादी क्रान्तिका लागि नयाँ क्रान्तिको मोडल विकास गर्न आवश्यक छ । त्यो मार्क्सवादको विकासबाट मात्र संभव हुन्छ ।

विज्ञान–प्रविधि विगतमा पनि थियो । विज्ञान–प्रविधि उपकरण, यन्त्र हुँदै स्वचालनमा आइपुगेको छ । अहिलेको विज्ञान–प्रविधि मानिसलेभन्दा बुद्धिमत्तापूर्वक काम गर्न सक्छ । यो विगतमा कहिल्यै पनि प्रमुख उत्पादक शक्तिको रुपमा आएको थिएन, तर अहिले विज्ञान–प्रविधि प्रमुख उत्पादक शक्तिको रुपमा आएको छ र मानव श्रम उत्पादनको क्षेत्रबाट विस्थापित हुँदै गएको छ । यो असाधारण क्रान्ति हो । यसको संश्लेषण मार्क्सवादी/समाजवादीहरुले गर्नु अनिवार्य छ । समाजवाबारे गरिने विमर्श यदि बौद्धिक विलासका लागि गरिदै छैन् भने विज्ञान–प्रविधिले ल्याएको उत्पादन क्षेत्रको क्रान्ति, पुँजीवादी व्यवस्थाको चरित्रमा पारेको प्रभाव र सामाजिक सम्बन्धहरुमा आएको फेरबदलतर्फ केन्द्रीत गर्न जरुरी छ ।

उत्तर–आधुनिकतावादको सुरुवात मूलतः तीन विचारधराबाट हुन्छ– तार्किक प्रत्यक्षवाद, तार्किक परमाणुवाद र विश्लेषणात्मक दर्शन अर्थात् भाषिक दर्शन । यसरी उत्तर–आधुनिकवादलाई अध्ययन गर्दा दर्शन, भाषा, गणित र विज्ञान–प्रविधिकोे अध्ययन जरुरी छ । तर्क– गणित–भाषा र विज्ञान–प्रविधि अहिले जोडिएर आएका छन् । यी एउटै विषयजस्तै बनेका छन् । यी विषयको एकमुष्ठ अध्ययनबाट मात्र वर्तमान युगलाई बुझ्न सकिन्छ । यसर्थ वर्तमान युग बुझ्न सिङ्गै संरचना, विचारधारा र युगको नै अध्ययन गर्नुपर्दछ । अहिले स्थुल जगतको अध्ययनभन्दा सूक्ष्म जगतको अध्ययन महत्वपूर्ण बनेको छ । वर्तमान युगको विज्ञान–प्रविधिले बौद्धिकताको यान्त्रिकीकरण गरिरहेको छ । बौद्धिकताले गर्ने काम अहिले आर्टिफिसियल इन्टेलिजेन्स, रोवर्ट, थ्रिटि प्रिन्टिङजस्ता स्वचालित यन्त्रहरुले गरिरहेको छ । उत्तर आधुनिकतावादले वस्तुगत जगतसँग सरोकार नराखी आफ्नै प्रणालीमा अगाडि बढ्छ, तर यो प्रणालीले गर्ने कार्य वस्तुगत जगतमा घट्ने घटनासँग ठ्याक्दै मिल्दछ । यिनै विषयहरुको संश्लेषणबाट उत्तर–आधुनिकतावादी विचारधारको निर्माण भएको छ । 

केन्द्रमा आधारित सिद्धान्त, नीति र नेतृत्व अस्विकार गर्दै आवश्यकताको आधारमा सहकार्य गर्ने, सिद्धान्त, नेतृत्व र संगठन निर्माण गर्नुपर्छ भन्ने सिद्धान्त उत्तर–आधुनिकतावादले ल्याएको छ । त्यसैले अबको दुनियाँमा बृहत आधार सहायक र साना–साना समूह स्वायत्त बन्दै गइरहेका छन् । जुन कुरा समाजवादीहरुका लागि पनि सकारात्मक छ । एकल केन्द्र नभत्काउँदासम्म समाजवदी व्यवस्था आउन सक्दैन भन्ने कुरा इतिहासका घटनाहरुले पुष्टि गरिसकेको छ । एकल केन्द्र हुँदा अर्थात् एक व्यक्तिमा धेरै अधिकार केन्द्रीत हुँदा के दुर्दशा हुन्छ भन्ने कुराको ज्वलन्त उदाहरण सत्तारुढ नेकपा पनि हो । नाममा कम्युनिष्ट सरकार, समावाद उन्मुख सरकार, यथार्थमा सामन्ती राज । फेरि पनि यो व्यक्तिको होइन, व्यवस्थाको दोष हो ।

यस अवधारणअनुसार एउटा मात्रै सार्वभौमिक केन्द्र हुँदैन अर्थात् एउटा मात्र केन्द्रबाट सबै कुरा सञ्चालित वा निरुपण हुन सक्दैन । एउटा मात्रै केन्द्रले सबै केन्द्रको कार्य गर्न सक्दैन । किनभने प्राचीनकालमा ज्ञान विज्ञानको विकास थोरै थियो । मध्यकालमा त झनै धर्मको चरम निरंकुशताले गर्दा धर्मलाई मात्र केन्द्र बनाइएको थियो । त्यस युगमा ज्ञान विज्ञानको विकासमाथि प्रतिबन्ध नै लगाइयो । त्यसकारण एउटा मात्र केन्द्रबाट समाज चल्न संभव भयो । तर आजको दुनियाँमा ज्ञान र विज्ञानका आविष्कार यति धेरै भएको छ कि एउटालाई मात्र मुख्य/केन्द्र मानेर समाज चल्न सम्भव छैन । हरेक कुरा स्वतन्त्र/स्वयत्त र एक–अर्कोसँग अन्तर्सम्बन्धित समाज व्यवस्था आजको आवश्यकता बन्दै गएको छ । वर्तमान युगको यही विशेषता समाजवादका लागि अनुकुल रहेको छ । यसो भन्न सकिन्छ कि शासनको चरित्र केन्द्रीकृत छ, समाजको मूल चरित्र भने समाजवादी छ । युरोपीयन अर्थशास्त्री/समाजशास्त्री जेरेमी रेफ्किनको भाषामा समाजको मूल प्रवृत्ति सहयोगी साामाज र विश्वप्रसिद्ध अर्थशास्त्री थोमस पिकेटीका अनुसार सहयोगी समाजवाद वर्तमान समाजको मुल प्रवृत्ति हो ।

मार्क्सवादी व्याख्या अनुसार/ ऐतिहासिक भाैतिकवादकाे नियमअनुसार उत्पादक शक्ति अनुरुपकाे उत्पादन सम्बन्ध बन्दछ । उत्पापदक शक्ति नयाँ आउँदा पनि उत्पान सम्बन्ध (उत्पादन सम्बन्ध भनेकाे समाज व्यवस्था हाे) पुरानै रहन्छ । नयाँ उत्पादक शक्ति र पुरानाे उत्पादन सम्बन्धबीचकाे अन्तर्विराेधबाट सामाजिक क्रान्ति हुन्छ । अहिलेकाे युग पनि यही अन्तर्विराेधमा छ । पुँजीवादी व्यवस्थाकाे मुख्य उत्पादक शक्ति पुँजी र मानव श्रम थियाे तर अहिले समाज व्यवस्था पुँजीवादी नै छ, उत्पादक शक्तिकाे रुपमा भने विज्ञान-प्रविधि आएकाे छ । नयाँ उत्पादक शक्तिले आफूअनुकुलकाे उत्पादन सम्बन्ध/समाज व्यवस्था खाेजिरहेकाे छ । यही अन्तर्विराेधकाे दार्शनिक/ वैचारिक दिशा-निर्देशबाट मात्र समाजवादी आन्दाेलन अगाडि पढ्न सक्दछ, जुन ऐतिहासिक कार्यभारका रुपमा हाम्राे पुस्ताका समाजवादीहरुकाे अगाडि चुनाैती र अवसरका रुपमा खडा छ ।

अहिले उत्तर–आधुनिकतावादले द्वन्द्वात्मक भौतिकवादलाई उच्च विकास गरिरहेको छ । उत्तर–आधुनिकतावाद निर्माणमा क्वान्टम सिद्धान्तले मुख्य भूमिका खेलेको छ । यो क्वाण्टम विज्ञानमा आधारित छ । हिजो स्थूल जगत प्रमुख थियो तर अहिले सुक्ष्म जगत प्रमुख भएर आएको छ । स्थुलगत जगत बुझ्नका लागि सुक्ष्म जगत बुझ्नुपर्छ । सूक्ष्म जगतका घटनाहरुको व्याख्या गर्न सकियो भने सिंगै ब्रमाण्डबारे बुझ्न सकिन्छ । सूक्ष्म जगतका लागि स्थुल जगत सीमित छ । स्थूलबाट सुक्ष्म जगत बन्दैन, तर सुक्ष्म जगतबाट स्थुल जगतको निर्माण भएको छ । तसर्थ क्वान्टम जगतमा सम्पूर्ण ब्रमाह्ण्डको साझा अस्थित्व भेटिन्छ । क्वाण्टम सिद्धान्त अनुसार यस ब्रमाण्डमा हरेक घटना सम्भाव्यता र अन्तरसम्बन्धमा घटेका छन् । आधुनिक युुगभन्दा भिन्न विशेषता भएको समय हाम्रा सामु आएको छ । मार्क्सवादबाटै उत्तर–आधुनिक युगका विशेषता सुरु भइसकेको थियो । कुनै पनि नयाँ कुरा तत्काल स्वीकार्य हुँदैन । त्यसैले यो नयाँ समयलाई पनि स्वीकार गरिएको छैन । उत्तर–आधुनिकवाद विज्ञानमा आधारित छ । विज्ञानले जुन कुरा विकास गरेर ल्यायो, त्यसैको विरासतमा यो दर्शन बनेको छ । साहित्यबाट सुरु भएको उत्तर–आधुनिकतावाद तर्क, गणित र भाषाको संयोजनको रुपमा आजको दुनियाँलाई प्रतिनिधित्व गरिरहेको छ ।

मध्ययुको धार्मिक अन्याय र अत्याचारबाट मानव जातिले मुक्ति प्राप्त गर्न दार्शिनिक, अभियान्ता र वैज्ञानिकहरुलेसमेत कुर्वानि गर्नु परेको थियो, जसलाई पुनर्जागरण काल भनिन्छ । पुनर्जागरणकाल पछि धर्मको स्थान विज्ञानले लिएसँगै युरोपले प्रगति गर्न संभव भएको थियो । त्यसैगरी उन्नाइसाैं शताब्दीमा पुँजीवादी व्यवस्थाबाट चरम शोषणमा परेका विश्वभरीका मजदुरहरुलाई मुक्त गर्न काल्पनिक समाजवादीदेखि लिएर मार्क्स–एंगेल्सको वैज्ञानिक समाजवादी विचारसम्म आइपुग्दा संसारभरका मजदुरहरुले पुँजीपतिहरुले गरेको श्रम शोषणको विरुद्ध विद्रोह गरेका थिए । यही विचारको जगमा संसारमा महान क्रान्तिहरु भयो । जब आम नागरिक हरेक युगको सत्ताबाट उत्पिडनमा पर्दछन्, त्यस अन्यायपूर्ण सत्ताको विकल्पमा नयाँ र न्यायपूर्ण सत्ता निर्माणका लागि विचारधारात्मक क्रान्तिको जरुरी पर्दछ । श्विभरीका समाजवादी आन्दोलनहरु आज विचारधारात्मक संकटबाट गुज्रिएको देखिन्छ । तसर्थ समाजवादी/बामपथका लागि ऐतिहासिक परिवर्तनको प्रक्रियाअनुरुप नयाँ–नयाँ ज्ञान–सिद्धान्तलाई पचाउँदै, परिवर्तित युगको संश्लेषण गर्दै अगाडि बढ्नुको अर्को विकल्प छैन् । नेपालका कम्युनिष्ट/बामपन्थहरुका अगाडि समाजवादी विचारधारा/मार्क्सवादकाे विकासका लागि जागरण शुरु गर्ने अवसर र चुनौती आएको छ ।